:
ахарактарызаваць параўнальныя канструкцыі;
апісаць структуру, высвятліць сэнсавыя і сінтаксічныя функцыі параўнальных зваротаў, якія выступаюць у ролі членаў сказа;
усталяваць заканамернасці граматычнага выражэння галоўнага кампанента параўнальнага звароту - аб'екта параўнання;
сістэматызаваць злучнікі, паказаць адрозненне мадальных злучнікаў ад немадальных, размежаваць мадальныя злучнікі і мадальныя часціцы;
вызначыць і ахарактарызаваць лексіка-семантычныя групы параўнальных канструкцый беларускай фразеалогіі.
Падчас аналізу параўнальных канструкцый былі выкарыстаны апісальны метад даследавання разам з прыёмам назірання, навуковай інтэпрытацыяй і абагульненнем.
1. Тэарэтычныя асновы выкарыстання параўнальных канструкцый у сучаснай беларускай літаратурнай мове
1.1 Паняцце пра параўнальную канструкцыю
Параўнальныя канструкцыі займаюць у мове адмысловае месца, паколькі, па выразе А. А Патабні, «сам працэс пазнання ёсць працэс параўнання».
Параўнанне - уласцівасць моваразумовай дзейнасці, якая ўплывае на працэс пазнання ў любой мове. Гэты ўплыў знаходзіць моўнае ўвасабленне ў спецыфічных формах рэалізацыі параўнання. Выразным прыкладам гэтай рэалізацыі зяўляюцца параўнальныя канструкцыі.
Параўнальныя канструкцыі - гэта сінтаксічныя структуры (звароты, сказы, прэдыкатывы) з абавязковым кампанентам, які змяшчае ў сабе параўнанне [3, c. 414 - 415].
Такія канструкцыі складаюць значную частку любой мовы, у тым ліку і ў сучаснай беларускай літаратурнай мове, яны шырока выкарыстоўваюцца як у мастацкіх творах, так і ў вуснай гаворцы і застаюцца аб'ектам увагі шматлікіх даследчыкаў. Падрабязнаму вывучэнню параўнання як лінгвістычнай з'явы прысвечаны фундаментальныя і прыватныя даследаванні: намінатыўны, сінтаксічны, марфалагічны і словаўтваральны аспекты параўнання вывучаліся шматлікімі даследчыкамі, сярод іх такія, як Л.Л. Нялюбы, В.В. Вінаградаў, А.А. Патабня, Ф.Ф. Фартунатаў, А.А. Шахматов і інш.
Праблемы, звязаныя з даследаваннем параўнальных канструкцый у розных аспектах, не губляюць сваёй актуальнасці як у сілу шырокага выкарыстання параўнання ў мове, так і недастатковай вывучанасці шэрагу пытанняў, якія тычацца семантыкі, статусу параўнальных канструкцый і супастаўляльнага аналізу параўнання на матэрыяле рознаструктурных элементаў.
Параўнальныя канструкцыі - адны з самых выразных сродкаў мовы, якія ўсталёўваюць сувязі і адносіны паміж прадметамі і з'явамі рэчаіснасці. Гэтыя сувязі дазваляюць уявіць параўноўваныя прадметы і з'явы і глыбей зразумець і спазнаць іх [4, с. 381 - 398].
Паказчыкам параўнальных адносін у такіх канструкцыях выступаюць злучнікі як, быццам, нібы, усе роўна як і інш. Параўнанне, на якім асноўваецца кожная параўнальная канструкцыя, - адзін са сродкаў пазнання і ўспрымання рэчаіснасці. Пільнае людское вока прыкмячае падобныя ўласцівасці прадметаў і зяў, бачыць агульныя і прыватныя праявы жывой і нежывой прыроды. Чалавек усведамляе такія адценні свайго фізічнага і псіхічнага стану, заўважае адметнасць стану іншых асоб і жывых істот. Усё гэта адлюстроўваецца ў параўнальных канструкцыях, якіх нямала ў фальклорных і літаратурных творах.
Мэта параўнальных канструкцый - выявіць у аб'екце параўнання новыя, важныя для суб'екта выказвання ўласцівасці [2, c. 12].
Звычайна у структуры праўнальных канструкцый вылучаюць:
прадмет, які параўноўваецца (аб'ект параўнання);
прадмет, з якім адбываецца супастаўленне (сродак параўнання);
іх агульная прыкмета (падстава параўнання, параўнальная прыкмета, лат. tertium comparationis).
Адной з адметных рыс параўнальных канструкцый з'яўляецца наяўнасць абодвух прадметаў, якія параўноўваюцца, пры гэтым агульная прыкмета згадваецца далёка не заўсёды.
Вядомы розныя тыпы параўнанняў [12]:
)параўнанні ў форме параўнальнага звароту, утворанага пры дапамозе злучнікаў як, быццам, нібы: «Мужык дурны, як свіння, а хітры, як чорт»;
)бяззлучнікавыя параўнанні - у форме складанага іменнага выказніка: «Мая хата - мая крэпасць»;
)параўнанні, утвораныя пры дапамозе назоўніка ў творным склоне: «Каля чарнаты плота белым паскам ззяў малады ўчарашні снег, што не расстаў за дзень»;
)адмоўныя параўнанні: «Нёман - цуд зямны, вада ў ім чыстая, як сляза, дно пясчанае, на беразе не пясок, а золата».
Параўнальныя канструкцыі падзяляюцца на:
·вобразныя параўнальныя канструкцыі;
·параўнальна-супастаўляльныя (параўнальна-раўналежныя).
Яны адрозніваюцца сэнсавым значэннем і граматычнай формай галоўных кампанентаў [10, c. 32 - 34].
Параўнальна-супастаўляльныя звароты не з'яўляюцца метафарычнымі, яны служаць толькі для вызначэння адпаведнасці, тоеснасці паміж прадметамі ці з'явамі пры розных акалічнасцях. Параўнальна-супастаўляльныя звароты ў адрозненне ад вобразных не могуць мець мадальнага значэння.
Параўнальнымі канструкцыямі ўмела карыстаюцца мастакі слова. Для іх - параўнанне выразны від тропа, адзін са спосабаў характарыстыкі прадметаў і зяў рэчаіснасці праз супастаўленне іх з іншымі, нечым падобнымі прадметамі і зявамі жыцця. Параўнальныя канструкцыі робяць мастацкія творы жывапіснымі, нагляднымі, па-мастацку дакладнымі, выяўляюць эмацыянальныя адносіны аўтара да таго, пра што піша.
Параўнальныя канструкцыі, дзякуючы сваёй шматграннасці і функцыянальнасці, зяўляюцца прадметам не толькі мовы, але і таксама прадметам паэтыкі і стылістыкі.
1.2 Устойлівыя параўнальныя канструкцыі і іх кампаратыўная семантыка
параўнальны зварот сказ мадальны
Разглядаючы параўнальныя канструкцыі з пункту гледжання беларускай фразеалогіі, цікавасць да вывучэння ўстойлівых канструкцый узрастае ў сувязі з навуковым асэнсаваннем пытанняў моўнай зменлівасці, бо яны ўяўляюць сабой прыклад адкрытай, дынамічнай сістэмы моўных адзінак, сталае развіццё якой варта разглядаць як рэчаіснасць яе быцця.
Устойлівыя параўнанні, якія адносяцца большасцю даследчыкаў да фразеалогіі, займаюць адмысловае месца ў фразеалагічнай сістэме беларускай мовы, паколькі складаюць, мабыць, адзін з самых шматлікіх разрадаў фразеалагічных адзінак з аднатыпнымі структурна-семантычнымі ўласцівасцямі: іх кампаратыўная семантыка знаходзіць відавочную фармальную выяўленасць - аб'ект параўнання ўводзіцца з дапамогай параўнальнага злучніка як (ці яго сінонімаў быццам, як быццам, нібы, сапраўды): бегчы як жару ўхапіўшы [7, c. 504], як горкая рэдзька [7, с. 282], дрыжаць як асінавы ліст [7, с. 574], як сабакі рвуць [7, c. 301], ісці як чарапаха [7, c. 553], як сыр у масле купацца [7, c. 549], мерці як мухі [7, с. 50], прыстаць як смала [7, c. 363], свабодна як дома [7, с. 343], як вокам кінуць [7, c. 507], стары як свет [7, c. 322], пакаціцца як сноп [7, c. 366], ясна як двойчы два чатыры [7, c. 328] і інш.
Калі гаварыць увогуле пра параўнальныя канструкцыі сучаснай беларускай мовы, то трэба адзначыць, што самымі распаўсюджанымі сярод іх з'яўляюцца канструкцыі, якія ўтвараюцца пры дапамозе розных марфолага-сінтаксічных сродкаў - злучнікаў або месна-склонавых формаў.
Што датычыцца ўстойлівых параўнальных канструкцый, то яны ўтвараюцца з дапамогай марфолага-сінтаксічных сродкаў і адрозніваюцца характарам сувязі суб'екта і аб'екта параўнання: звязваюцца параўнальнымі злучнікамі. Характар сувязі ўплывае на семантыку канструкцый, іх экспрэсіўнасць і сінтаксічныя функцыі.
Злучнікавыя параўнальныя канструкцыі - гэта сінтаксічныя канструкцыі ў структуры простага ці складанага сказа, уведзеныя з дапамогай параўнальных злучнікаў. Тыпалагічна гэтыя канструкцыі вельмі разнастайныя, таму вызначэнне граматычнай прыроды і сінтаксічных функцый іх - адно са складаных пытанняў сінтаксісу.
Нас цікавіць у даследаванні ўстойлівых параўнальных зваротаў вобразныя параўнальныя звароты, якія адначасова вызначаюць і якасць дзеяння ці прыкметы якога-небудзь прадмета ці з'явы, і характарызуюць метафарычна сам прадмет ці з'яву: дурны як бот з левай нагі [7, c. 115], быць як яечка [7, c. 593].
Канструкцыі з устойлівымі параўнальнымі зваротамі аднатыпныя структурна. Яны складаюцца з трох кампанентаў:
суб'екта параўнання (тое, што параўноўваецца);
аб'екта параўнання (то, з чым параўноўваюць);
асновы параўнання.
У канструкцыі з вобразным параўнальным зваротам аснова параўнання (лексічна выяўленая прыкмета ці дзеянне) можа быць апушчана: Ноч (суб'ект параўнання) праляцела (аснова параўнання) як адна мінута (аб'ект параўнання) [7, c. 40]; А гародзік (суб'ект параўнання) - як лялька (аб'ект параўнання) [7, c. 589].
Устойлівая параўнальная канструкцыя ў структуры сказа адносна галоўнага можа знаходзіцца ў постпазіцыі, прэпазіцыі ці ў інтэрпазіцыі.
2. Функцыянальная роля параўнальных канструкцый у беларускай фразеалогіі
2.1 Апісанне вобразнага параўнальнага зварота
Асноўная сэнсавая функцыя вобразнага параўнальнага звароту - характарыстыка якасці дзеяння ці якасці прыметы прадмета. Аналагічныя прыметы і дзеянні розных прадметаў (у самым шырокім сэнсе гэтага слова) якасна адрозніваюцца паміж сабою. Дзеянне, абазначанае дзеясловам ляцець, могуць утвараць розныя прадметы - птушка, самалёт, ракета. Якасць гэтага дзеяння для кожнага прадмета аднолькавая. Адну прымету салодкі могуць мець яблык, малако, цукар, але якасць прыметы для кожнага з гэтых прадметаў таксама неаднолькавая. Якасна адрозніваюцца прыметы і дзеянні не толькі розных прадметаў, але і аднаго прадмета [9, c. 46 - 48].
Сэнсавая функцыя параўнальнай канструкцыі - характарыстыка прадмета ў агульным плане. Асноўнае адрозненне яе - адсутнасць лексічна выяўленай асновы параўнання: Хлявы (суб'ект параўнання) - як шклянка (аб'ект параўнання) [7, c. 579].
Таксама выдзяляюць канструкцыі з параўнальным зваротам, якія характарызуюць прадмет, на які накіравана дзеянне. Гэта канструкцыя структурна падобная з іншымі параўнальнымі канструкцыямі - мае суб'ект, аб'ект і лексічна выяўленую аснову параўнання; адрозніваецца яна ад іншых канструкцый тым, што параўнальны зварот тут мае сувязь толькі з адным галоўным членам - выказнікам: біць словамі як абухом [7, c. 44]. Параўнальны зварот як абухом характарызуе прадмет дзеяння словамі адносна накіраванага на яго дзеяння біў.
Ад сэнсавых функцый вобразных параўнальных зваротаў варта адрозніць спосаб рэалізацыі параўнання. У лінгвістычнай літаратуры сустракаюцца сцвярджэнні, што параўноўвацца могуць прадмет з прадметам, прадмет з прыкметай, прыкмета з прыкметай. Аднак многія даследаванні матэрыялу беларускай мастацкай літаратуры паказваюць, што параўноўвацца могуць толькі прадметы з прадметамі.
Каб вызначыць, што з чым параўноўваецца ў канструкцыі з вобразным параўнальным зваротам, трэба разгледзець спосаб рэалізацыі параўнання - паказаць адрозненне суб'екта параўнання і аб'екта параўнання. На гэтай падставе вылучаюцца:
A.Канструкцыі, у якіх суб'ект і аб'ект параўнання - розныя прадметы. Аб'ект параўнання і галоўны кампанент параўнальнага звароту не супадаюць у гэтай канструкцыі ў адным паняцці. Шырокае распаўсюджванне іх у сучаснай беларускай мове не выпадкова, бо ў прыродзе заўсёды можна знайсці прадмет, які адной сваёй назвай трапна характарызуе іншы прадмет.
Галоўны кампанент параўнальнага звароту ў гэтай канструкцыі выяўляецца назоўнікам у назоўным (для характарыстыкі якасці дзеяння, прыкметы ці прадмета ў агульным плане) ці ўскосных (для характарыстыкі аб'екта дзеяння) склонах адзіночнага і множнага ліку: як дзірка ў мосце [7, c. 335]; як іерыхонская труба [7, c. 453].
B.Канструкцыі, у якіх суб'ект і аб'ект параўнання супадаюць у адной субстанцыі; у параўнальным звароце называецца не аб'ект параўнання, а якая-небудзь яго асаблівасць. Адносна меншая распаўсюджанасць названай канструкцыі, чым канструкцыі, у якой суб'ект і аб'ект параўнання розныя прадметы, тлумачыцца тым, што для характарыстыкі прадмета лягчэй знайсці іншы прадмет, чым якую-небудзь асаблівасць параўноўванага прадмета.
Галоўны кампанент параўнальнага звароту ў названай канструкцыі выражаецца прыметнікам, дзеепрыметнікам, месна-склонавай формай назоўніка: як у ваду апушчаны [7, c. 79]; быццам чортам падшыты [7, c. 128]; як падсмалены [7, с. 125]; як недарэзаны [7, с. 86]; як падкошаны [7, с. 120].
Вобразны параўнальны зварот можа характарызаваць асноўнае і дадатковае дзеянне, якое адпаведна выражаецца дзеясловам і дзеепрыслоўем, а таксама канкрэтызаваць адценне дзеяння, выражаны прыслоўем: дзейнічаць як заведзеная машына [7, c. 25]; маўчаць, як вады ў рот набраўшы [7, c. 61]; сядзець як апошняе ў печ усыпаўшы [7, c. 502]; як аршын праглынуў [7, c. 205]. Прыкладаў ужывання параўнальнага звароту для характарыстыкі дадатковага дзеяння адносна мала. Тлумачыцца гэта вялікай складанасцю канструкцыі, бо само дзеепрыслоўе выконвае дапаможную функцыю - характарызуе асноўнае дзеянне.
Такія устойлівыя або непадзельныя выразы у сказе выконваюць ролю акалічнасці або дапаўнення пры ўдакладняльным выказніку.
Пры няпоўназначных дзеясловах (часцей за ўсё яны выражаюць існаванне, паводзіны, пачуцці) параўнальны зварот выконвае ролю другога кампанента ў складаным выказніку. Інтанацыйна зварот не вылучаецца і не мае падставы для адасаблення.
Вобразны параўнальны зварот можа стаяць пасля галоўных членаў сказа, перад імі ці паміж імі. Галоўная функцыя яго ў сказе - роля акалічнасці, якая характарызуе якасць дзеяння.
Адасабленне параўнальных зваротаў, якія характарызуюць якасць дзеяння, у значнай ступені залежыць ад суб'ектыўнага фактару - жаданне самаго гаворачага, пісьменніка. Зафіксаваны прыклады, калі аналагічны зварот у аднаго і таго ж пісьменніка ў адным выпадку адасабляецца, у іншым - не: Цяпер ён калаціўся як асінавы ліст, і мусіў сашчапіць зубы, каб не ляскалі. Не крычы ты на яго, Семка: ен і так абчапі калоціцца, як асіна [10, c. 32 - 34].
Вобразны параўнальны зварот, характарызуючы якасць прыкметы, мае сувязь з носьбітам прыкметы і лексічна выяўленай прыкметай - якасным прыметнікам ці дзеепрыметнікам. Параўнальныя звароты пры кароткай форме прыметнікаў і дзеепрыметнікаў - у беларускай сучаснай літаратурнай мове з'ява вельмі рэдкае. Ужыванне іх у мове стылістычна абмежавана паэтычнай гаворкай.
Адсутнасць канструкцый з параўнальным зваротам пры адносных прыметніках тлумачыцца семантыкаю саміх адносных прыметнікаў. У адрозненні ад якасных адносныя прыметнікі пазначаюць нязменлівую прыкмету, цесна замацаваную за прадметам. Такая прыкмета выводзіцца з вызначаных адносін да іншага прадмета, акалічнасці, дзеяння. Характэрна, што адносныя прыметнікі, якія перайшлі ў якасныя, таксама не маюць пры сабе вобразных параўнальных зваротаў.
Сінтаксічныя функцыі параўнальнага звароту залежаць ад сінтаксічных функцый паясняемага слова: … па беразе бегалі голыя, як бізуны, дзеці.; А ноч цёмная, як сажа. Паясняемые словы выконваюць функцыі азначэння (голыя) і выказніка (цёмная).
Галоўная асаблівасць канструкцыі з параўнальным зваротам, якія характарызуюць прадмет у агульным плане, - адсутнасць лексічна выяўленай асновы параўнання. Канструкцыя складаецца з двух кампанентаў - суб'екта параўнання і аб'екта параўнання. Параўнальны зварот звязаны толькі з дзейнікам: Ледам гасцінец мой выбіты, выліты, лёд - як магіла сама [8, c. 36 - 39].
Параўнальныя канструкцыі ў залежнасці ад часцін мовы, якія зяўляюцца асноўнымі кампанетамі ў структуры канструкцыі, можна падзяліць на:
дзеяслоўныя:
Як абухом па галове стукнуць [7, с. 404], як агнём апякло [7, с. 79], як аршын праглынуў [7, с. 88], як бачыш [7, с. 90], як босаму разуцца [7, с. 261], як вады ў рот набраў [7, с. 61], як варам абдало [7, с. 39], як ветрам здзьмула [7, с. 435], як відаць [7, с. 172], як вокам згледзець [7, с. 434], як вокам кінуць [7, с. 507], як з ланцуга сарваўся [7, с. 312], як з месяца зваліўся [7, с. 425], як знойдзеш [7, с. 448], як з-пад зямлі вырас [7, с. 227], як кажуць [7, с. 474], як маланкай спаліла [7, с. 370], як на агні гарыць [7, с. 264], жыць як набяжыць [7, с. 61], як нажом адрэзаў [7, с. 69], як належыць [7, с. 73], як нанава на свет нарадзіўся [7, с. 76], як на плот вешаць [7, с. 170], як на свінні праехаць [7, с. 207], як на сто коней сеў [7, с. 333], як ні кажы [7, с. 474], як ні ў чым не бывала [7, с. 137], як падмянілі [7, с. 121], як піць даць [7, с. 327], як рукой зняло [7, с. 449], як рэпу грызці [7, с. 291], як скрозь зямлю праваліўся [7, с. 202], як старой бабе сесці [7, с. 333], як сыр ў масле купацца [7, с. 549], як сякерай адсек [7, с. 69], як у ваду глядзеў [7, с. 270], як у ваду кануў [7, с. 486], як у званы званіць [7, с. 426], як у сук уляпіў [7, с. 490], як язык праглынуў [7, с. 205].
адектыўныя:
Знаць як аблупленага [7, с. 42], як апараны кіпнем [7, с. 77], голы як бізун [7, с. 281], як закляты [7, с. 398], як міленькі [7, с. 39], як мокрае гарыць [7, с. 44], як наняты [7, с. 75], як недарэзаны [7, с. 86], як падкошаны [7, с. 120], як падсмалены [7, с. 125], як пыльным мяшком удараны [7, с. 477], як у ваду апушчаны [7, с. 79], як уджалены [7, с. 478], як укопаны [7, с. 487], як чортам падшыты [7, с. 128], як дуж [7, с. 347].
назоўнікавыя:
Язык як брытва [7, с. 597], як агню [7, с. 48], як адзін чалавек [7, с. 552], расплакацца як бабёр [7, с. 84], дрыжаць як асіна [7, с.], як бог свят [7, с. 108], як бубен [7, с. 133], як бот з левай нагі [7, с. 155], як вавёрка ў коле [7, с. 144], як вока ў ілбе [7, с. 181], як вол да карэты [7, с. 183], як гарох аб сцену [7, с. 262], як год [7, с. 279], як горкая рэдзька [7, с. 296], як грыбы пасля дажджу [7, с. 290], як дзірка ў мосце [7, с. 335], як дома [7, с. 343], як дроў [7, с. 345], як жаба гразі [7, с. 374], як Заблоцкі на мыле [7, с. 383], як за каменнай сцяной [7, с. 412], як заслона спала з вачэй [7, с. 412], як звон [7, с. 431], як іголка ў стозе сена [7, с. 462], як кабыле воцату [7, с. 472], як кату [7, с. 498], як леташні снег [7, с. 365], як не сваімі нагамі [7, с. 64], як на талерцы [7, с. 438], як на споведзі [7, с. 374], як на карове сядло [7, с. 427], як іржа жалеза [7, с. 466], пісаць як курыца лапай грабе [7, с. 551], як лапцем па цымбалах [7, с. 561], як з вядра [7, с. 238], як кот на сала [7, с. 524], як лёду [7, с. 564], як ліпку [7, с. 574], як макаў цвет [7, с. 539], сапці як мех кавальскі [7, с. 34], як на заказ [7, с. 395], як на крыллях [7, с. 543], як на пажар [7, с. 132], зажываць як на сабаку [7, с. 301].
Фармальны сродак сувязі вобразных параўнальных зваротаў з паясняемымі словамі - параўнальныя злучнікі. Па сэнсавых функцыях параўнальныя злучнікі падзяляюцца на дзве групы [9, c, 42 - 48]:
а)немадальныя злучнікі;
б)мадальныя злучнікі.
Немадальныя злучнікі: як, што, усе роўна як, усе роўна што. Пры дапамозе гэтых злучнікаў параўноўваюцца прадметы ў сцвярджальным плане. Ужываюцца часцей у мове злучнікі другой групы.
Мадальныя злучнікі: нібы, бы, як бы, быццам, нібыта, як быццам, быццам бы. Пры дапамозе мадальных злучнікаў усталёўваецца тоеснасць прадметаў у сцвярджальным плане, умоўна.
Мадальныя параўнальныя злучнікі нельга змешваць з аманімічнымі мадальнымі параўнальнымі часціцамі. У адрозненні ад мадальных параўнальных злучнікаў мадальныя параўнальныя часціцы (нібы, бы, быццам, як бы, быццам, нібыта, як быццам, быцам бы) не іграюць у сказе канструктыўнай ролі: яны злучаюцца з адным словам ці словазлучэннем, выражаючы дадатковыя семантычныя і мадальныя адценні: Ен ўжо мінуў разгатую дзічку, як недзе, далёкая яшчэ, па той бок хутара, пачуў як бы тупат капытоў.; А старыя клён не паддаваўся. Стаяў, падымаючы абсмаленыя галіны, і нібыта клікаў адпомсціць.
Такім чынам, у канструкцыях з параўнальным зваротам прадмет параўноўваецца з другім прадметам або з самім сабою. Характарыстыка прадмета ў агульным плане або якасці прыметы ці дзеяння прадмета - сэнсавыя функцыі вобразнах параўнальных канструкцый.
2.2 Аналіз параўнальных канструкцый беларускай фразеалогіі
Можна сярод параўнальных канструкцый вылучыць дзве групы: якія характарызуюць асобу ці нежывы прадмет.
Прыводзім прыклады тых параўнанняў, якія выконваюць ролю ўдакладнення пры характарыстыцы асобы, яе знешняга выгляду, характару, пачуццяў асобы, унутранага стану:
Калаціцца як асіна «вельмі баяцца» (c. 81)
Калаціцца як асінавы ліст «баяцца и калаціцца ад страху» (с. 81)
Расплакацца як бабёр «доўга і жаласліва плакаць» (с. 84)
Голы як бізун «вельмі бедны» (с. 281)
Дурны як бот (з левай нагі) «вельмі, надзвычай дурны» (с. 115)
Язык як брытва «здольнасць востра і дасціпна гаварыць» (с. 597)
Гол як сакол «вельмі бедны» (с. 279)
Сівы як голуб «зусім сівы» (с. 281)
Белы як лунь «зусім сівы» (с. 584)
Надакучыць як горкая рэдзька «вельмі моцна надакучыць» (с. 296)
Як лялька «вельмі прыгогжы, прывабны» (с. 589)
Як соннная муха «вяла, павольна, без жадання рабіць што-небудзь» (с. 49)
Бледны як палатно «вельмі пабялець, збялець» (с. 144)
Глухі як пень «вельмі глухі» (с. 173)